کد مطلب:369925 پنج شنبه 19 اسفند 1395 آمار بازدید:672
4- وَ انْتَهِ بِنِیَّتِی إِلَی أَحْسَنِ النِّیَّاتِ
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحیم
امام سجاد (ع) در سومین جمله دعای ((مكارم الاخلاق )) بعد از ذكر صلوات عرض می كند: بارالها! نیت مرا به بهترین و پاكترین نیات منتهی كن . به خواست خداوند موضوع این سخنرانی ، بحث درباره نیت است . نیت در شرع مقدس اسلام اهمیت بسیار دارد و خوب و بد آن مورد توجه شارع مقدس است و مردم را درباره آن دو آگاه فرموده است . مجمع البحرین می گوید:
النیه هی القصد و العزم علی الفعل (80)
نیت عبارت از قصد و تصمیم است كه آدمی برای انجام عملی در باطن اتخاذ می كند و بر طبق آن عمل می نماید. نیت آنقدر مهم است كه ارزش اعمال مردم بر وفق نیتی است كه دارند: اگر قصدشان خوب و عالی باشد عمل او زنده و پر قیمت است و اگر نیتشان آلوده و پلید باشد عمل ارزش معنوی ندارد و می تواند منشاء كیفر شود.
در این باره روایات متعددی رسیده است كه به طور نمونه به بعضی از آنها اشاره می شود: روایت اول حدیثی است از جابربن عبدالله انصاری كه می گوید:
سمعت رسول الله یقول : رجلان فی الاجر سواء، رجل مسلم اعطاه الله مالا یعمل فیه بطاعه الله و رجل فقیر یقول اللهم لو شئت رزقتنی مارزقت اخی فا عمل فیه بطاعه الله (81)
پیمبر گرامی فرموده است : دو مرد در اجر و پاداش با یكدیگر مساوی هستند، یكی آن مرد مسلمی كه خداوند به او ثروت عطا كرده و او ثروت خود را در راه طاعت باری تعالی به كار می برد و مصرف می نماید، و مرد فقیری كه مال ندارد و می گوید، بارالها اگر بخواهی به من رزق عنایت كنی و مال بدهی همانند آنچه به برادر دینیم دادی من هم ، مانند آن برادرم ، به طاعت تو عمل می كنم . پیمبر اسلام می فرماید: این دو نفر در اجر مساوی هستند، با آنكه اولی نیت خوب كرده و مال داده و دومی فقیر بوده و فقط قصد و اراده طاعت خدا را، در صورت تمكن و ثروت ، داشته است .
در حدیث دیگری از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله آمده است كه فرمود:
انما الاعمال بالنیات و لكل امری ء مانوی فمن غزا ابتغاء ما عند الله عزوجل فقد وقع اجره علی الله عزوجل و من غزا یرید عرض الدنیا اونوی عقالا لم یكن له الا مانوی (82)
درباره غزوه و جنگ ، رسول اكرم ، مردم را به ارزش نیت و قصد آنان متوجه می كند و می فرماید: اعمال مردم تابع نیتهای آنان است ، و هر انسانی آن را كه قصد كرده است به دست می آورد. بعد می گوید: كسی كه به جنگ می رود و در صحنه پیكار جهاد وارد می شود و قصد او خداوند است ، یعنی برای اعلان حق جنگ می كند اجر او بر عهده خداست . اما كسی كه به غزوه و جهاد می رود ولی اراده او اموال دنیوی و متاعهای زندگی است ،
لم یكن له الا مانوی
چیزی جز آنچه را كه نیت كرده نصیبش نمی شود.
امام سجاد (ع) عرض می كند: بارالها! نیت مرا به بهترین نیتها منتهی بفرما. از این جمله امام روشن می شود كه ((نیت )) همانند ایمان و همانند یقین دارای مراتب و درجات است و امام (ع) بهترین آن را از پیشگاه الهی درخواست می نماید. برای اینكه درجات نیت روشن شود، مثلی را در مورد عبارت ذكر می كنیم . گاهی قصد آدمی در عبادت زشت و پلید است ، گاهی تصمیم انسان در عبادت خوب و درست است ، و گاهی نیت آدمی در عبادت خوبتر و عالی تر یعنی بهترین نیت است . اما نیت آلوده و پلید در عبادت همانند بندگی ریاكاران است كسی كه بخواهد عبادت صحیح انجام دهد باید عبادت را برای خدا و به قصد قربت به عمل آورد، اما اگر یك نفر برای جلب توجه مردم و نفوذ در افكار آنان و برای اینكه مردم درباره او بگویند مرد خوبی است ، ریاكارانه عبادت می كند و در باطن كمترین توجهی به خدا ندارد و تمام توجه او به مردم و جلب قلوب آنان است ، این نیت در شرع مقدس بسیار پلید است . رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم به مردم می فرمود:
فاتقلوا الله واجتنبوا الریا فانه شرك بالله ان المرائی یدعی یوم القیامه باربعه اسماء: یا كافر، یا فاجر، یا غادر، یا خاسر! حبط عملك و بطل اجرك (83)
پیشوای گرامی اسلام به مردم می فرماید: از خدا بترسید و از ریا اجتناب نمایید كه ریا شرك به خداوند است . ریاكار در قیامت به چهار نام خوانده می شود: ای كافر، ای فاجر، ای مكار، ای زیانكار! عملت حبط شد و از میان رفت و اجرت باطل شد و در مقابل عباداتی كه به ریا انجام داده ای امروز پاداشی نداری .
در اسلام نه تنها ریا در عبادت موجب انحراف از صراط مستقیم و مایه بدبختی است ، بلكه ریاكاری در غیر عبادات نیز مذموم و ناپسند است .
در حدیث آمده است كه رسول اكرم می فرمود: كسی كه خانه ای را به منظور ریاكاری و به رخ مردم كشیدن بنا نماید، همان خانه در قیامت به صورت طوق آتشی به گردنش افكنده می شود و با همان طوق به جهنم می رود، مگر آنكه قبل از مرگ توبه كند و آن لكه تاریك را از صفحه اعمال خود بزداید و از میان ببرد.
قیل یا رسول الله ! كیف یبنی ریاء وسمعه : قال یبنی فظلا علی ما یكفیه استطاله منه علی جیرانه و مباهاه لاخوانه (84)
عرض شد یا رسول الله ! چگونه خانه ریا می سازد؟ فرمود: خانه می سازد بیش از نیازمندی و احتیاج خود و هدفش در این كار آن است كه در مقام همسایگان بلند پروازی كند و به برادران دینی خود فخرفروشی نماید.
نتیجه ،آنكه نیت ریا در تمام موارد مذموم است و در امر عبادت مذمومتر؛ كسی كه برای جلب توجه مردم نماز بخواند، كسی كه برای جاه و نوذ در افكار دگران به حج بیت الله برود، و خلاصه كسی كه انگیزه اش در عبادت یكی از شئون مادی و دنیوی باشد، عبادتش باطل و عملش مشركانه است ، قرآن شریف در این باره فرمود:
فمن كان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لایشرك بعباده ربه احدا(85)
كسی كه می خواهد خدا را ملاقات كند در حالی كه پروردگار از او راضی و خشنود باشد باید در دوران زندگی و در ایام حیات ، اعمال صالحه انجام دهد و در امر عبادت ، برای خدا شریكی قرار ندهد.
نیت خوب و نیت خوبتر یا نیت حسن و نیت احسن را با توجه به انگیزه عبادات مؤ منین عادی ، كه اكثریت جامعه مسلمین از آنان تشكیل یافته است ، و انگیزه عبادات اولیای بزرگوار الهی ، كه در هر عصر و زمان عده معدودی بوده و هستند، می توان تشخیص داد.
یك فرد مسلمان عادی كه به خداوند آفریدگار و نبوت پیغمبر گرامی اسلام و روز جزا ایمان واقعی دارد، قرآن شریف را وحی خدا می داند و به تمام محتویات آن مؤ من و معتقد است در كتاب خدا دقت می كند و می بیند كه خداوند در آیات بسیاری به افراد مؤ من و صاحبان اعمال صالحه وعده بهشت جاودان داده و از آن جمله فرموده است :
و بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات (86)
ای پیغمبر گرامی ! به افرادی كه ایمان آورده و دارای اعمال صالحه اند مژده بده كه در قیامت از جنات و رحمتهای بزرگ خداوند برخوردارند.
همچنین می بینید كه در مواقع و موارد متعددی خداوند از گناهكاران سخن گفته و به آنان وعده عذاب قطعی داده ، عذابی بسیار شدید، از آن جمله فرموده است :
فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التی و قودها الناس و الحجاره (87)
به این مردم بگو: اگر فرمانم برید و نخواهید برد از عذابی بترسید و از آتشی بپرهیزید، آتشی كه آتشگیره آن مردم و سنگ است .
این فرد با ایمان برای اطاعت امر الهی و انجام وظیفه عبودیت و بندگی نماز می خواند اما انگیزه او در نماز و اطاعت ، نیل به بهشت جاودانی است كه خداوند وعده فرموده و مؤ منین راه به آن بشارت داده است و همچنین این انسان با ایمان از منهیات الهی پرهیز می كند و به منظور اطاعت فرمان او پیرامون گناه نمی گردد و انگیزه او در این عمل آن است كه از عذاب شدید الهی مصون بماند و گرفتار مصائب و بلایای جانكاه تا قیامت نشود. نیت این فرد مسلمان خوب و حسن است و عملی را كه انجام داده صحیح و طبق موازین شرع مقدس است . اما نیت بهتر و قصد نیكوتر آن اراده خالصی است كه ائمه معصومین علیهم السلام و اولیای گرامی الهی در دل دارند. انگیزه آنان در اطاعت باری تعالی نیل به پاداش قیامت یا مصون ماندن از عذاب روز جزا نیست ، بلكه آنان خدا را برای خدا عبادت می كنند و منشاء چنین بندگی ، ایمان كامل و معرفت بسیار رفیع نسبت به ذات مقدس پروردگار است . علی (ع) در این باره در پیشگاه الهی عرض می كند:
الهی ماعبدتك خوفا من نارك و لاطمعا فی جنتك لكن وجدتك اهلا للعباده فعبدتك (88 )
خدایا! عبادت و بندگی من نه برای ترس از آتش توست و نه به منظور نیل به بهشت جاودان است ، بلكه ترا شایسته عبادت دانستم از این رو ترا بندگی نمودم .
از آنچه معروض افتاد معنی نیت خوب و خوبتر یا نیت حسن و احسن روشن شد. در اینجا بموقع است كه برای مزید آگاهی شنوندگان محترم ، این مطلب تذكر داده شود كه بعضی از علمای عامه و خاصه می گویند عبادت صحیح و خالص آن است كه فقط برای خداوند باشد و بس و جز از اطاعت حضرت باری انگیزه دگری در آن نباشد، بنابراین اگر عبادت به منظور دست یافتن به بهشت جاودان یا مصون ماندن از عذاب الهی باشد آن عبادت صحیح و طبق موازین انجام نگرفته است . بیشتر علمای محقق و اسلام شناس این نظریه را نادرست و غیر قابل اعتنا تلقی نموده اند. علامه بزرگ و فقیه عالی مقام مرحوم آیت الله محمد مهدی نراقی در كتاب جامع السعادات در رد این قول چنین می گوید:
و لا تصغ الی قول من ذهب الی بطلان العباده اذا قصد بفعلها الثواب او الخلاص من العقاب زعما منه ان هذا القصد مناف للاخلاص الذی هو اراده وجه الله وحده و ان من قصد ذلك انما قصد جلب النفع الی نفسه و دفع الضرر عنها لاوجه الله سبحانه فان هذا قول من لامعرفه له بحقائق التكالیف و مراتب الناس فیها بل ولامعرفه له بمعنی النیه و حقیقتها(89)
گوش فرا نده به گفته آن كس كه گمان دارد اگر عبادت به قصد جلب ثواب یا خلاص از عقاب انجام شود باطل است و آن را با اخلاص ناسازگار می داند. این قول كسی است كه عارف به حقایق تكالیف و مراتب و درجات مردم نیست ، بلكه معنای نیت و حقیقت آن را هم نمی داند. سپس در بیان تفاوت مردم در شناخت تكالیف و انجام عبادات بدون امید به ثواب و خوف از عذاب چنین می گوید:
و اكثر الناس تتعذر منهم العباده ابتغاء لوجه الله و تقربا الیه لانهم لایعرفون من الله تعالی الا المرجو والمخوف وغایه مرتبتهم ان یتذ كروا النار و یحذروا انفسهم عقابها و یتذكروا الجنه ویرغبو انفسهم ثوابها قلما یفهم العباده علی نیه اجلال الله تعالی لاستحقاقه الطاعه والعبودیه فظلا عمن یتعاطاها و لو كلف لكان تكلیفا بما لایطاق (90)
بیشتر مردم از اینكه خدا را لوجه الله و برای تقرب به او عبادت كنند معذورند، زیرا اینان از خداوند آن را كه می دانند امید به رحمت و ترس از عذاب اوست و بالاترین مرتبه اطاعت و عبادت آنان این است كه متذكر آتش دوزخ شوند و نفس خود را از عقاب آن برحذر دارند و به یاد بهشت جاودان باشند و نفس خویش را برای نیل به آن ترغیب نمایند. مردم مسلمان به استثنای عده معدودی از اولیای بزرگ خدا معنی عبادت را به نیت اجلال الهی و به قصد طاعت و عبودیتش نمی فهمند، چه رسد به آنكه در مقام عمل ، آن را انجام دهند و اگر این قبیل افراد را به چنین تكلیفی مكلف نمایند، تكلیف فوق توان و طاقت به عهده آنان گذارده شده است .
امید به ثواب روز جزا و ترس از عذاب شدید قیامت كه در قرآن شریف مكرر و با عبارات مختلف خاطرنشان گردیده ، بزرگترین محرك مسلمانان در اطاعت از اوامر الهی و اجتناب از منهیات باری تعالی بوده و هست و نیتی اینچنین از نظر علمی منافی با خلوص و قصد قربت نیست و از نظر روایات مورد تاءیید ائمه معصومین علیهم السلام است و در اینجا در مورد هر دو قسمت بحث می شود.
قسمت اول : مسلمانی برای خواندن نمازهای قضا شده متوفی اجیر می شود، مبلغی را از فرزند او دریافت می نماید كه نمازهای فوت شده او را بخواند. آیا از اجیر با توجه به اجرتی كه دریافت می كند قصد قربت متمشی است و می تواند نمازها را برای خدا انجام دهد؟ آقایان فقها به این پرسش پاسخهایی داده اند و مرحوم سید اعلی الله مقاومه در كتاب عروه الوثقی در بحث استیجاری پس از ذكر پاره ای از آن جوابها چنین می گوید:
ولكن التحقیق ان اخذ الاجره داع بداعی القربه كمافی صلوه الحاجه و صلوه الاستسقاء حیث ان الحاجه و نزول المطر داعیان الی الصلوه مع القربه
تحقیق در مطلب این است كه گرفتن اجرت برای نمازهای قضا شده متوفی داعی نمازگزار است برای داعی قربت همانند نماز حاجت و نماز استسقاء از این نظر كه حاجت صاحت حاجت و باریدن باران محرك نمازگزار بوده و نمازها را به قصد قربت انجام داده است .
برای روشن شدن مطلب لازم است راجع به این دو مثال توضیح مختصری داده شود. جوانی را در نظر بگیرید كه سخت بیمار است . مادر متدینش می خواهد برای شفای او در پیشگاه خدا دعا كند. وضو می گیرد، دو ركعت نماز حاجت به قصد قربت می خواند، سپس تمنای خود را به حضرت باری تعالی عرض می كند و شفای فرزند را از خدا می خواهد؟ این مادر نماز حاجت را به قصد قربت خوانده است ، اما محرك او در خواندن نماز، شفای فرزند بیمارش بوده و اگر فرزندش مریض نمی بود نماز حاجت نمی خواند. آیا انگیزه شفای بیمار با قصد قربت در نماز حاجت منافات دارد؟ هرگز. در محیطی خشكسالی می شود، باران نمی آید و اهالی از جهات متعدد در مضیقه واقع می شوند و تنها راه نجات خود را نماز استسقا و دعا در پیشگاه الهی می دانند. تمام مردم از زن و مرد، صغیر و كبیر، پیر و جوان ، با پای برهنه راه صحرا در پیش می گیرند، حتی مادران اطفال شیرخوار را با خود می آورند، در بیابان اجتماع می كنند و در كمال خضوع و تذلل با قصد قربت نماز استسقا می خوانند و از درگاه خدا باران رحمت طلب می كنند. نماز اینان به قصد قربت واقع شده و در كمال خلوص تحقق یافته ، ولی محركشان در این عبادت طلب باران بوده و اگر خشكسالی نمی بود هرگز با این وضع به بیابان نمی آمدند و نماز استسقا نمی خواندند. آیا انگیزه طلب باران با نیت قربت و خلوص در نماز استسقا منافات دارد؟ هرگز. مرحوم سید می خواهد بفرماید كه اجرت گرفتن اجیر برای خواندن نمازهای قضا شده متوفی نظیر نماز حاجت مادر برای شفای فرزند و نماز استسقا برای طلب باران داعی بر داعی است و با قصد قربت منافات ندارد. آیا به انگیزه شفای بیمار و دیگر حوایج مشروع دنیوی می توان با قصد قربت نماز حاجت خواند؟ آیا برای رهایی از عذاب خشكسالی و نیل به باران رحمت می توان نماز استسقا خواند؟ ولی فرایض یومیه را به قصد قربت و به منظور اطاعت امر الهی به انگیزه رسیدن به بهشت و رحمت الهی و رهایی از عذاب شدید قیامت نمی توان خواند؟ و اگر خوانده شود عبادت باطل است ؟ پس این همه آیات وعده و وعید در قرآن شریف برای چیست ؟ و چرا خداوند اینقدر در كتاب آسمانی از بشارت و انذار سخن گفته است ؟ قرآن شریف درباره زكریا و همسر و حضرت یحیی فرزندش فرموده است :
انهم كانوا یسارعون فی الخیرات و یدعوننا رغبا و رهبا و كانوا لنا خاشعین (91 )
اینان در انجام خوبی ها و خیرات ، جدی و سریع بودند و ما را از روی بیم و امید با خشوع و تذلل می خواندند و بدین وسیله انجام وظیفه می نمودند.
در آیه دیگر می فرماید:
و ادعوه خوفا و طمعا ان رحمت الله قریب من المحسنین (92)
خدا را از روی خوف و از روی طمع بخوانید، خوف از عذاب و طمع در رحمت ، چه آنكه رحمت پروردگار به گروه نیكوكاران و مردمانی كه عمل صالح انجام می دهند نزدیك است .
تفوه به بطلان عبادت با قصد قربت و به انگیزه نیل به بهشت و رهایی از دوزخ مایه یاس و دلسردی مسلمانان از انجام بسیاری از اعمال نیك و فعالیتهای اسلامی است و باید از گفتن چنین سخن غیرعلمی و خلاف واقع خودداری نمود و موجبات یاس و نومیدی مسلمانان را فراهم نیاورد. نتیجه آنكه از نظر علمی انجام عبادت به انگیره پاداش قیامت و نجات از كیفر الهی با نیت اطاعت و قصد قربت منافات ندارد و به فرموده سید اعلی الله مقامه همانند نماز حاجت و صلوه استسقا داعی بر داعی است . از نظر روایات پیشوایان دین علیهم السلام نیز انجام عبادت به قصد قربت و برای دستیابی به جنت و خلاص از عذاب الهی صحیح و مشروع است . و در اینجا سه روایت را كه مضامینشان با مختصر تفاوت شبیه به هم است ذكر می كنیم و سومین را با نقل متن حدیث ترجمه می كنیم و مختصر توضیحی درباره آن می دهیم . حدیث اول از علی علیه السلام در نهج البلاغه (كلمه 237) است . حدیث دوم از حضرت حسین بن علی علیهماالسلام در كتاب تحف العقول (صفحه 246) است ، و حدیث سوم از امام صادق (ع ) است كه به این مضمون آمده :
عن ابیعد الله علیه السلام قال : ان العباده ثلاثه : قوم عبدوا الله عزوجل خوفا فتلك عباده العبید، و قوم عبدوا الله تبارك و تعالی طلب الثواب فتلك عباده الاجراء، و قوم عبدوا الله عزوجل حبا له فتلك عباده الاحرار وهی افضل العباده (93)
امام (ع) می فرماید: عبادت كنندگان حضرت باری تعالی سه گروه اند: گروهی خدا را از ترس عذاب بندگی می كنند، این عبادت بردگان است كه اطاعتشان از ترس كیفر مولی است . گروهی خدا را به منظور دستیابی به پاداش ، عبادت می كنند و این ، عبادت اجیران و مزدبگیران است . و گروهی خدا را به انگیزه محبت و دوستی باری تعالی عبادت می كنند و این ، عبادت آزادگان و برترین و بالاترین عبادات است .
ملاحضه می شود كه امام علیه السلام عبادت گروه اول و گروه دوم را عبادت خوانده و در ردیف عبادت گروه سوم ذكر فرموده است ولی عبادت گروه سوم را كه به انگیزه محبت و دوستی خداوند انجام داده اند بهترین و برترین بندگی معرفی نموده و عباد این عبادت را گروه آزادگان و احرار خوانده است . تردید نیست كه بندگی گروه سوم آنقدر عالی و رفیع است كه نمی توان عبادت آنان را با عبودیت گروههای اول و دوم مقایسه نمود، ولی با اینكه بندگی گروه سوم در عالی ترین مراتب بندگی و عبودیت قرار دارد امام (ع) عبادت گروههای اول و دوم را باطل تلقی نفرموده و عمل آنان را مشركانه نخوانده است . به موجب این روایت و روایات دگری نظایر اینها كه در كتب حدیث آمده اگر كسی به قصد قربت و با نیت اطاعت امر باری تعالی به انگیزه رسیدن به بهشت یا رهایی از دوزخ خدا را عبادت كند و نماز بخواند عبادتی صحیح و مشروع انجام داده است .
از آنچه معروض گردید روشن شد كه نیتهای مردم در عباداتی كه انجام می دهند متفاوت است و ارزش عبادت هر فردی به تناسب ارزش نیت اوست .
عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال : انما الاعمال بالنیات و لكل امری ء مانوی (94)
رسول اكرم فرمود است : اعمال مردم تابع نیتهای آنان است و نصیب هر فرد از عملی كه انجام داده آن چیزی است كه در نظر داشته است . ناگفته نماند كه نه تنها عبادات مردم تابع نیتهای آنان است بلكه اعمال عادی و روزمره افراد با تصمیمی كه محرك آنان شده و به فعالیتشان وادار نموده سنجیده می شود.
مر علی النبی صلی الله علیه و آله رجل فرای اصحاب رسول الله من جلده و نشاطه فقالوا یا رسول الله لوكان هذا فی سبیل الله . فقال صلی الله علیه و آله : ان كان خرج یسعی علی ولده صغارا فهو فی سبیل الله و ان كان خرج یسعی علی ابویه شیخین كبیرین فهو فی سبیل الله و ان كان خرج یسعی علی نفسه یحبها فهو فی سبیل الله و ان كان خرج یسعی ریاء و مفاخره فهو فی سبیل الشیطان (95)
مردی بر رسول اكرم گذر كرد. اصحاب آن حضرت او را مردی فعال و قوی یافتند، به حضرت عرض كردند: چه خوب بود این شخص ، نیرو و نشاطی را كه دارد در راه خدا مصرف می نمود و برای او فعالیت می كرد. حضرت در پاسخ فرمود: اگر سعی و عمل او برای فرزندان صغیرش باشد كه او در راه خداوند است ، اگر سعی و عمل او برای پدر و مادر پیرش باشد كار او در راه خداوند است ، اگر سعی و عملش برای تاءمین زندگی شرافتمندانه و آبرومند خودش باشد كارش برای خداوند است . اما اگر كار و كوشش می نماید و انگیزه او در عمل ریاكاریی و فخرنمودن بر دگران باشد كار او برای شیطان است .
ملاحضه می فرمایید كه نیت مردم نه فقط در عباداتشان موثر است ، بلكه در كارهای عادی و اعمالی هم كه در جامعه انجام می دهند نیز اثر دارد و با تفاوت نیت ، ارزش معنوی عمل متفاوت می گردد، و در قیامت كه روز پاداش و كیفر است اعمال هر فرد بر اساس نیتی كه در دنیا داشته و بر طبق آن عمل نموده است محاسبه می شود.
عن النبی صلی الله علیه و آله : یحشر الناس علی نیاتهم (96)
پیغمبر فرموده است : مردم ، در قیامت ، بر طبق نیاتشان محشور می شوند.
از مجموع آنچه بیان شد این نتیجه به دست آمد كه نیتهای خوب و مرضی خداوند، چه در عبادات و چه در امور عادی زندگی ، درجات و مراتبی دارد و امام سجاد علیه السلام از پیشگاه الهی درخواست می كند:
و انته بنیتی الی احسن النیات
بارالها! نیت مرا به بهترین و برترین مدارج نیتها منتهی كن ، یعنی آن را به عالیترین درجات نیت برسان و مرا از مزایای آن برخوردار بفرما.
امام سجاد (ع) در سومین جمله دعای ((مكارم الاخلاق )) بعد از ذكر صلوات عرض می كند: بارالها! نیت مرا به بهترین و پاكترین نیات منتهی كن . به خواست خداوند موضوع این سخنرانی ، بحث درباره نیت است . نیت در شرع مقدس اسلام اهمیت بسیار دارد و خوب و بد آن مورد توجه شارع مقدس است و مردم را درباره آن دو آگاه فرموده است . مجمع البحرین می گوید:
النیه هی القصد و العزم علی الفعل (80)
نیت عبارت از قصد و تصمیم است كه آدمی برای انجام عملی در باطن اتخاذ می كند و بر طبق آن عمل می نماید. نیت آنقدر مهم است كه ارزش اعمال مردم بر وفق نیتی است كه دارند: اگر قصدشان خوب و عالی باشد عمل او زنده و پر قیمت است و اگر نیتشان آلوده و پلید باشد عمل ارزش معنوی ندارد و می تواند منشاء كیفر شود.
در این باره روایات متعددی رسیده است كه به طور نمونه به بعضی از آنها اشاره می شود: روایت اول حدیثی است از جابربن عبدالله انصاری كه می گوید:
سمعت رسول الله یقول : رجلان فی الاجر سواء، رجل مسلم اعطاه الله مالا یعمل فیه بطاعه الله و رجل فقیر یقول اللهم لو شئت رزقتنی مارزقت اخی فا عمل فیه بطاعه الله (81)
پیمبر گرامی فرموده است : دو مرد در اجر و پاداش با یكدیگر مساوی هستند، یكی آن مرد مسلمی كه خداوند به او ثروت عطا كرده و او ثروت خود را در راه طاعت باری تعالی به كار می برد و مصرف می نماید، و مرد فقیری كه مال ندارد و می گوید، بارالها اگر بخواهی به من رزق عنایت كنی و مال بدهی همانند آنچه به برادر دینیم دادی من هم ، مانند آن برادرم ، به طاعت تو عمل می كنم . پیمبر اسلام می فرماید: این دو نفر در اجر مساوی هستند، با آنكه اولی نیت خوب كرده و مال داده و دومی فقیر بوده و فقط قصد و اراده طاعت خدا را، در صورت تمكن و ثروت ، داشته است .
در حدیث دیگری از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله آمده است كه فرمود:
انما الاعمال بالنیات و لكل امری ء مانوی فمن غزا ابتغاء ما عند الله عزوجل فقد وقع اجره علی الله عزوجل و من غزا یرید عرض الدنیا اونوی عقالا لم یكن له الا مانوی (82)
درباره غزوه و جنگ ، رسول اكرم ، مردم را به ارزش نیت و قصد آنان متوجه می كند و می فرماید: اعمال مردم تابع نیتهای آنان است ، و هر انسانی آن را كه قصد كرده است به دست می آورد. بعد می گوید: كسی كه به جنگ می رود و در صحنه پیكار جهاد وارد می شود و قصد او خداوند است ، یعنی برای اعلان حق جنگ می كند اجر او بر عهده خداست . اما كسی كه به غزوه و جهاد می رود ولی اراده او اموال دنیوی و متاعهای زندگی است ،
لم یكن له الا مانوی
چیزی جز آنچه را كه نیت كرده نصیبش نمی شود.
امام سجاد (ع) عرض می كند: بارالها! نیت مرا به بهترین نیتها منتهی بفرما. از این جمله امام روشن می شود كه ((نیت )) همانند ایمان و همانند یقین دارای مراتب و درجات است و امام (ع) بهترین آن را از پیشگاه الهی درخواست می نماید. برای اینكه درجات نیت روشن شود، مثلی را در مورد عبارت ذكر می كنیم . گاهی قصد آدمی در عبادت زشت و پلید است ، گاهی تصمیم انسان در عبادت خوب و درست است ، و گاهی نیت آدمی در عبادت خوبتر و عالی تر یعنی بهترین نیت است . اما نیت آلوده و پلید در عبادت همانند بندگی ریاكاران است كسی كه بخواهد عبادت صحیح انجام دهد باید عبادت را برای خدا و به قصد قربت به عمل آورد، اما اگر یك نفر برای جلب توجه مردم و نفوذ در افكار آنان و برای اینكه مردم درباره او بگویند مرد خوبی است ، ریاكارانه عبادت می كند و در باطن كمترین توجهی به خدا ندارد و تمام توجه او به مردم و جلب قلوب آنان است ، این نیت در شرع مقدس بسیار پلید است . رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم به مردم می فرمود:
فاتقلوا الله واجتنبوا الریا فانه شرك بالله ان المرائی یدعی یوم القیامه باربعه اسماء: یا كافر، یا فاجر، یا غادر، یا خاسر! حبط عملك و بطل اجرك (83)
پیشوای گرامی اسلام به مردم می فرماید: از خدا بترسید و از ریا اجتناب نمایید كه ریا شرك به خداوند است . ریاكار در قیامت به چهار نام خوانده می شود: ای كافر، ای فاجر، ای مكار، ای زیانكار! عملت حبط شد و از میان رفت و اجرت باطل شد و در مقابل عباداتی كه به ریا انجام داده ای امروز پاداشی نداری .
در اسلام نه تنها ریا در عبادت موجب انحراف از صراط مستقیم و مایه بدبختی است ، بلكه ریاكاری در غیر عبادات نیز مذموم و ناپسند است .
در حدیث آمده است كه رسول اكرم می فرمود: كسی كه خانه ای را به منظور ریاكاری و به رخ مردم كشیدن بنا نماید، همان خانه در قیامت به صورت طوق آتشی به گردنش افكنده می شود و با همان طوق به جهنم می رود، مگر آنكه قبل از مرگ توبه كند و آن لكه تاریك را از صفحه اعمال خود بزداید و از میان ببرد.
قیل یا رسول الله ! كیف یبنی ریاء وسمعه : قال یبنی فظلا علی ما یكفیه استطاله منه علی جیرانه و مباهاه لاخوانه (84)
عرض شد یا رسول الله ! چگونه خانه ریا می سازد؟ فرمود: خانه می سازد بیش از نیازمندی و احتیاج خود و هدفش در این كار آن است كه در مقام همسایگان بلند پروازی كند و به برادران دینی خود فخرفروشی نماید.
نتیجه ،آنكه نیت ریا در تمام موارد مذموم است و در امر عبادت مذمومتر؛ كسی كه برای جلب توجه مردم نماز بخواند، كسی كه برای جاه و نوذ در افكار دگران به حج بیت الله برود، و خلاصه كسی كه انگیزه اش در عبادت یكی از شئون مادی و دنیوی باشد، عبادتش باطل و عملش مشركانه است ، قرآن شریف در این باره فرمود:
فمن كان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لایشرك بعباده ربه احدا(85)
كسی كه می خواهد خدا را ملاقات كند در حالی كه پروردگار از او راضی و خشنود باشد باید در دوران زندگی و در ایام حیات ، اعمال صالحه انجام دهد و در امر عبادت ، برای خدا شریكی قرار ندهد.
نیت خوب و نیت خوبتر یا نیت حسن و نیت احسن را با توجه به انگیزه عبادات مؤ منین عادی ، كه اكثریت جامعه مسلمین از آنان تشكیل یافته است ، و انگیزه عبادات اولیای بزرگوار الهی ، كه در هر عصر و زمان عده معدودی بوده و هستند، می توان تشخیص داد.
یك فرد مسلمان عادی كه به خداوند آفریدگار و نبوت پیغمبر گرامی اسلام و روز جزا ایمان واقعی دارد، قرآن شریف را وحی خدا می داند و به تمام محتویات آن مؤ من و معتقد است در كتاب خدا دقت می كند و می بیند كه خداوند در آیات بسیاری به افراد مؤ من و صاحبان اعمال صالحه وعده بهشت جاودان داده و از آن جمله فرموده است :
و بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات (86)
ای پیغمبر گرامی ! به افرادی كه ایمان آورده و دارای اعمال صالحه اند مژده بده كه در قیامت از جنات و رحمتهای بزرگ خداوند برخوردارند.
همچنین می بینید كه در مواقع و موارد متعددی خداوند از گناهكاران سخن گفته و به آنان وعده عذاب قطعی داده ، عذابی بسیار شدید، از آن جمله فرموده است :
فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التی و قودها الناس و الحجاره (87)
به این مردم بگو: اگر فرمانم برید و نخواهید برد از عذابی بترسید و از آتشی بپرهیزید، آتشی كه آتشگیره آن مردم و سنگ است .
این فرد با ایمان برای اطاعت امر الهی و انجام وظیفه عبودیت و بندگی نماز می خواند اما انگیزه او در نماز و اطاعت ، نیل به بهشت جاودانی است كه خداوند وعده فرموده و مؤ منین راه به آن بشارت داده است و همچنین این انسان با ایمان از منهیات الهی پرهیز می كند و به منظور اطاعت فرمان او پیرامون گناه نمی گردد و انگیزه او در این عمل آن است كه از عذاب شدید الهی مصون بماند و گرفتار مصائب و بلایای جانكاه تا قیامت نشود. نیت این فرد مسلمان خوب و حسن است و عملی را كه انجام داده صحیح و طبق موازین شرع مقدس است . اما نیت بهتر و قصد نیكوتر آن اراده خالصی است كه ائمه معصومین علیهم السلام و اولیای گرامی الهی در دل دارند. انگیزه آنان در اطاعت باری تعالی نیل به پاداش قیامت یا مصون ماندن از عذاب روز جزا نیست ، بلكه آنان خدا را برای خدا عبادت می كنند و منشاء چنین بندگی ، ایمان كامل و معرفت بسیار رفیع نسبت به ذات مقدس پروردگار است . علی (ع) در این باره در پیشگاه الهی عرض می كند:
الهی ماعبدتك خوفا من نارك و لاطمعا فی جنتك لكن وجدتك اهلا للعباده فعبدتك (88 )
خدایا! عبادت و بندگی من نه برای ترس از آتش توست و نه به منظور نیل به بهشت جاودان است ، بلكه ترا شایسته عبادت دانستم از این رو ترا بندگی نمودم .
از آنچه معروض افتاد معنی نیت خوب و خوبتر یا نیت حسن و احسن روشن شد. در اینجا بموقع است كه برای مزید آگاهی شنوندگان محترم ، این مطلب تذكر داده شود كه بعضی از علمای عامه و خاصه می گویند عبادت صحیح و خالص آن است كه فقط برای خداوند باشد و بس و جز از اطاعت حضرت باری انگیزه دگری در آن نباشد، بنابراین اگر عبادت به منظور دست یافتن به بهشت جاودان یا مصون ماندن از عذاب الهی باشد آن عبادت صحیح و طبق موازین انجام نگرفته است . بیشتر علمای محقق و اسلام شناس این نظریه را نادرست و غیر قابل اعتنا تلقی نموده اند. علامه بزرگ و فقیه عالی مقام مرحوم آیت الله محمد مهدی نراقی در كتاب جامع السعادات در رد این قول چنین می گوید:
و لا تصغ الی قول من ذهب الی بطلان العباده اذا قصد بفعلها الثواب او الخلاص من العقاب زعما منه ان هذا القصد مناف للاخلاص الذی هو اراده وجه الله وحده و ان من قصد ذلك انما قصد جلب النفع الی نفسه و دفع الضرر عنها لاوجه الله سبحانه فان هذا قول من لامعرفه له بحقائق التكالیف و مراتب الناس فیها بل ولامعرفه له بمعنی النیه و حقیقتها(89)
گوش فرا نده به گفته آن كس كه گمان دارد اگر عبادت به قصد جلب ثواب یا خلاص از عقاب انجام شود باطل است و آن را با اخلاص ناسازگار می داند. این قول كسی است كه عارف به حقایق تكالیف و مراتب و درجات مردم نیست ، بلكه معنای نیت و حقیقت آن را هم نمی داند. سپس در بیان تفاوت مردم در شناخت تكالیف و انجام عبادات بدون امید به ثواب و خوف از عذاب چنین می گوید:
و اكثر الناس تتعذر منهم العباده ابتغاء لوجه الله و تقربا الیه لانهم لایعرفون من الله تعالی الا المرجو والمخوف وغایه مرتبتهم ان یتذ كروا النار و یحذروا انفسهم عقابها و یتذكروا الجنه ویرغبو انفسهم ثوابها قلما یفهم العباده علی نیه اجلال الله تعالی لاستحقاقه الطاعه والعبودیه فظلا عمن یتعاطاها و لو كلف لكان تكلیفا بما لایطاق (90)
بیشتر مردم از اینكه خدا را لوجه الله و برای تقرب به او عبادت كنند معذورند، زیرا اینان از خداوند آن را كه می دانند امید به رحمت و ترس از عذاب اوست و بالاترین مرتبه اطاعت و عبادت آنان این است كه متذكر آتش دوزخ شوند و نفس خود را از عقاب آن برحذر دارند و به یاد بهشت جاودان باشند و نفس خویش را برای نیل به آن ترغیب نمایند. مردم مسلمان به استثنای عده معدودی از اولیای بزرگ خدا معنی عبادت را به نیت اجلال الهی و به قصد طاعت و عبودیتش نمی فهمند، چه رسد به آنكه در مقام عمل ، آن را انجام دهند و اگر این قبیل افراد را به چنین تكلیفی مكلف نمایند، تكلیف فوق توان و طاقت به عهده آنان گذارده شده است .
امید به ثواب روز جزا و ترس از عذاب شدید قیامت كه در قرآن شریف مكرر و با عبارات مختلف خاطرنشان گردیده ، بزرگترین محرك مسلمانان در اطاعت از اوامر الهی و اجتناب از منهیات باری تعالی بوده و هست و نیتی اینچنین از نظر علمی منافی با خلوص و قصد قربت نیست و از نظر روایات مورد تاءیید ائمه معصومین علیهم السلام است و در اینجا در مورد هر دو قسمت بحث می شود.
قسمت اول : مسلمانی برای خواندن نمازهای قضا شده متوفی اجیر می شود، مبلغی را از فرزند او دریافت می نماید كه نمازهای فوت شده او را بخواند. آیا از اجیر با توجه به اجرتی كه دریافت می كند قصد قربت متمشی است و می تواند نمازها را برای خدا انجام دهد؟ آقایان فقها به این پرسش پاسخهایی داده اند و مرحوم سید اعلی الله مقاومه در كتاب عروه الوثقی در بحث استیجاری پس از ذكر پاره ای از آن جوابها چنین می گوید:
ولكن التحقیق ان اخذ الاجره داع بداعی القربه كمافی صلوه الحاجه و صلوه الاستسقاء حیث ان الحاجه و نزول المطر داعیان الی الصلوه مع القربه
تحقیق در مطلب این است كه گرفتن اجرت برای نمازهای قضا شده متوفی داعی نمازگزار است برای داعی قربت همانند نماز حاجت و نماز استسقاء از این نظر كه حاجت صاحت حاجت و باریدن باران محرك نمازگزار بوده و نمازها را به قصد قربت انجام داده است .
برای روشن شدن مطلب لازم است راجع به این دو مثال توضیح مختصری داده شود. جوانی را در نظر بگیرید كه سخت بیمار است . مادر متدینش می خواهد برای شفای او در پیشگاه خدا دعا كند. وضو می گیرد، دو ركعت نماز حاجت به قصد قربت می خواند، سپس تمنای خود را به حضرت باری تعالی عرض می كند و شفای فرزند را از خدا می خواهد؟ این مادر نماز حاجت را به قصد قربت خوانده است ، اما محرك او در خواندن نماز، شفای فرزند بیمارش بوده و اگر فرزندش مریض نمی بود نماز حاجت نمی خواند. آیا انگیزه شفای بیمار با قصد قربت در نماز حاجت منافات دارد؟ هرگز. در محیطی خشكسالی می شود، باران نمی آید و اهالی از جهات متعدد در مضیقه واقع می شوند و تنها راه نجات خود را نماز استسقا و دعا در پیشگاه الهی می دانند. تمام مردم از زن و مرد، صغیر و كبیر، پیر و جوان ، با پای برهنه راه صحرا در پیش می گیرند، حتی مادران اطفال شیرخوار را با خود می آورند، در بیابان اجتماع می كنند و در كمال خضوع و تذلل با قصد قربت نماز استسقا می خوانند و از درگاه خدا باران رحمت طلب می كنند. نماز اینان به قصد قربت واقع شده و در كمال خلوص تحقق یافته ، ولی محركشان در این عبادت طلب باران بوده و اگر خشكسالی نمی بود هرگز با این وضع به بیابان نمی آمدند و نماز استسقا نمی خواندند. آیا انگیزه طلب باران با نیت قربت و خلوص در نماز استسقا منافات دارد؟ هرگز. مرحوم سید می خواهد بفرماید كه اجرت گرفتن اجیر برای خواندن نمازهای قضا شده متوفی نظیر نماز حاجت مادر برای شفای فرزند و نماز استسقا برای طلب باران داعی بر داعی است و با قصد قربت منافات ندارد. آیا به انگیزه شفای بیمار و دیگر حوایج مشروع دنیوی می توان با قصد قربت نماز حاجت خواند؟ آیا برای رهایی از عذاب خشكسالی و نیل به باران رحمت می توان نماز استسقا خواند؟ ولی فرایض یومیه را به قصد قربت و به منظور اطاعت امر الهی به انگیزه رسیدن به بهشت و رحمت الهی و رهایی از عذاب شدید قیامت نمی توان خواند؟ و اگر خوانده شود عبادت باطل است ؟ پس این همه آیات وعده و وعید در قرآن شریف برای چیست ؟ و چرا خداوند اینقدر در كتاب آسمانی از بشارت و انذار سخن گفته است ؟ قرآن شریف درباره زكریا و همسر و حضرت یحیی فرزندش فرموده است :
انهم كانوا یسارعون فی الخیرات و یدعوننا رغبا و رهبا و كانوا لنا خاشعین (91 )
اینان در انجام خوبی ها و خیرات ، جدی و سریع بودند و ما را از روی بیم و امید با خشوع و تذلل می خواندند و بدین وسیله انجام وظیفه می نمودند.
در آیه دیگر می فرماید:
و ادعوه خوفا و طمعا ان رحمت الله قریب من المحسنین (92)
خدا را از روی خوف و از روی طمع بخوانید، خوف از عذاب و طمع در رحمت ، چه آنكه رحمت پروردگار به گروه نیكوكاران و مردمانی كه عمل صالح انجام می دهند نزدیك است .
تفوه به بطلان عبادت با قصد قربت و به انگیزه نیل به بهشت و رهایی از دوزخ مایه یاس و دلسردی مسلمانان از انجام بسیاری از اعمال نیك و فعالیتهای اسلامی است و باید از گفتن چنین سخن غیرعلمی و خلاف واقع خودداری نمود و موجبات یاس و نومیدی مسلمانان را فراهم نیاورد. نتیجه آنكه از نظر علمی انجام عبادت به انگیره پاداش قیامت و نجات از كیفر الهی با نیت اطاعت و قصد قربت منافات ندارد و به فرموده سید اعلی الله مقامه همانند نماز حاجت و صلوه استسقا داعی بر داعی است . از نظر روایات پیشوایان دین علیهم السلام نیز انجام عبادت به قصد قربت و برای دستیابی به جنت و خلاص از عذاب الهی صحیح و مشروع است . و در اینجا سه روایت را كه مضامینشان با مختصر تفاوت شبیه به هم است ذكر می كنیم و سومین را با نقل متن حدیث ترجمه می كنیم و مختصر توضیحی درباره آن می دهیم . حدیث اول از علی علیه السلام در نهج البلاغه (كلمه 237) است . حدیث دوم از حضرت حسین بن علی علیهماالسلام در كتاب تحف العقول (صفحه 246) است ، و حدیث سوم از امام صادق (ع ) است كه به این مضمون آمده :
عن ابیعد الله علیه السلام قال : ان العباده ثلاثه : قوم عبدوا الله عزوجل خوفا فتلك عباده العبید، و قوم عبدوا الله تبارك و تعالی طلب الثواب فتلك عباده الاجراء، و قوم عبدوا الله عزوجل حبا له فتلك عباده الاحرار وهی افضل العباده (93)
امام (ع) می فرماید: عبادت كنندگان حضرت باری تعالی سه گروه اند: گروهی خدا را از ترس عذاب بندگی می كنند، این عبادت بردگان است كه اطاعتشان از ترس كیفر مولی است . گروهی خدا را به منظور دستیابی به پاداش ، عبادت می كنند و این ، عبادت اجیران و مزدبگیران است . و گروهی خدا را به انگیزه محبت و دوستی باری تعالی عبادت می كنند و این ، عبادت آزادگان و برترین و بالاترین عبادات است .
ملاحضه می شود كه امام علیه السلام عبادت گروه اول و گروه دوم را عبادت خوانده و در ردیف عبادت گروه سوم ذكر فرموده است ولی عبادت گروه سوم را كه به انگیزه محبت و دوستی خداوند انجام داده اند بهترین و برترین بندگی معرفی نموده و عباد این عبادت را گروه آزادگان و احرار خوانده است . تردید نیست كه بندگی گروه سوم آنقدر عالی و رفیع است كه نمی توان عبادت آنان را با عبودیت گروههای اول و دوم مقایسه نمود، ولی با اینكه بندگی گروه سوم در عالی ترین مراتب بندگی و عبودیت قرار دارد امام (ع) عبادت گروههای اول و دوم را باطل تلقی نفرموده و عمل آنان را مشركانه نخوانده است . به موجب این روایت و روایات دگری نظایر اینها كه در كتب حدیث آمده اگر كسی به قصد قربت و با نیت اطاعت امر باری تعالی به انگیزه رسیدن به بهشت یا رهایی از دوزخ خدا را عبادت كند و نماز بخواند عبادتی صحیح و مشروع انجام داده است .
از آنچه معروض گردید روشن شد كه نیتهای مردم در عباداتی كه انجام می دهند متفاوت است و ارزش عبادت هر فردی به تناسب ارزش نیت اوست .
عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال : انما الاعمال بالنیات و لكل امری ء مانوی (94)
رسول اكرم فرمود است : اعمال مردم تابع نیتهای آنان است و نصیب هر فرد از عملی كه انجام داده آن چیزی است كه در نظر داشته است . ناگفته نماند كه نه تنها عبادات مردم تابع نیتهای آنان است بلكه اعمال عادی و روزمره افراد با تصمیمی كه محرك آنان شده و به فعالیتشان وادار نموده سنجیده می شود.
مر علی النبی صلی الله علیه و آله رجل فرای اصحاب رسول الله من جلده و نشاطه فقالوا یا رسول الله لوكان هذا فی سبیل الله . فقال صلی الله علیه و آله : ان كان خرج یسعی علی ولده صغارا فهو فی سبیل الله و ان كان خرج یسعی علی ابویه شیخین كبیرین فهو فی سبیل الله و ان كان خرج یسعی علی نفسه یحبها فهو فی سبیل الله و ان كان خرج یسعی ریاء و مفاخره فهو فی سبیل الشیطان (95)
مردی بر رسول اكرم گذر كرد. اصحاب آن حضرت او را مردی فعال و قوی یافتند، به حضرت عرض كردند: چه خوب بود این شخص ، نیرو و نشاطی را كه دارد در راه خدا مصرف می نمود و برای او فعالیت می كرد. حضرت در پاسخ فرمود: اگر سعی و عمل او برای فرزندان صغیرش باشد كه او در راه خداوند است ، اگر سعی و عمل او برای پدر و مادر پیرش باشد كار او در راه خداوند است ، اگر سعی و عملش برای تاءمین زندگی شرافتمندانه و آبرومند خودش باشد كارش برای خداوند است . اما اگر كار و كوشش می نماید و انگیزه او در عمل ریاكاریی و فخرنمودن بر دگران باشد كار او برای شیطان است .
ملاحضه می فرمایید كه نیت مردم نه فقط در عباداتشان موثر است ، بلكه در كارهای عادی و اعمالی هم كه در جامعه انجام می دهند نیز اثر دارد و با تفاوت نیت ، ارزش معنوی عمل متفاوت می گردد، و در قیامت كه روز پاداش و كیفر است اعمال هر فرد بر اساس نیتی كه در دنیا داشته و بر طبق آن عمل نموده است محاسبه می شود.
عن النبی صلی الله علیه و آله : یحشر الناس علی نیاتهم (96)
پیغمبر فرموده است : مردم ، در قیامت ، بر طبق نیاتشان محشور می شوند.
از مجموع آنچه بیان شد این نتیجه به دست آمد كه نیتهای خوب و مرضی خداوند، چه در عبادات و چه در امور عادی زندگی ، درجات و مراتبی دارد و امام سجاد علیه السلام از پیشگاه الهی درخواست می كند:
و انته بنیتی الی احسن النیات
بارالها! نیت مرا به بهترین و برترین مدارج نیتها منتهی كن ، یعنی آن را به عالیترین درجات نیت برسان و مرا از مزایای آن برخوردار بفرما.